تاریخ اسب ایران

تاریخ اسب ایران

سرزمین پهناور ایران مهد پرورش اسب و مبدا نژاد های گوناگون اسب است. ما در ایران ثروتی بی همتا با سابقه ای به طول تاریخ تمدن جهان به نام اسب بومی ایران داریم. این اسب ویژگی های منحصر به فردی داشته و به گواهی تاریخ جد تمام اسب های اصیل و ممتاز امروزی می باشد. با علم به اینکه ایران باستان محل پرورش بهترین اسب های جهان بوده و با نگاهی به آثار تاریخی و عقاید دیرین شناسان می توان ایران را مهد پرورش اسب دانست که منشا سایر نژادهای اسب امروزی است. ایرانیان باستان همچنان که خودشان پر آوازه بودند اسب های آنان نیز در جهان آن روز پر آوازه بود. با نگاهی به آثار هرودوت، گزنفون، استرابون، واگنر آلمانی و تارخ نویسان دیگر می توان دریافت که ایران مهد پرورش و مبدا نژادهای گوناگون اسب بوده است.این مورخان ایرانیان را دامپرورانی مطلع و دانشمندانی دانسته که خدمت شایانی در دامپروری مخصوصا پرورش اسب به دنیا ارائه داده اند و وجود ایلخ های بزرگ اسب در ایران را به هزاران سال قبل از میلاد نسبت می دهند.

تمام رنگهای متنوع اسب های امروزی را اسب های ایران باستان داشته اند و رنگ های اسب ها بر اساس خواست پرورش دهندگان حاصل می گردید. به طور کلی در دوران پادشاهان ایران باستان همه درباریان و سران لشکر به پرورش اسب اشتغال داشتند. به خصوص از نظر کورش اسب به قدری مهم بود که تعداد نتاج اسب های کورش از مرز 120000 راس در سال فزونی می یافت. تمامی این اسب ها دارای شجره نامه و شناسنامه انفرادی بودند و عموما در سواره نظام ارتش استفاده می شدند. در آن زمان بر اساس قوانین وضع شده هر ایرانی باید سوارکاری را می آموخت.

به گواهی تاریخ ایرانیان در تمام رشته های سوارکاری و پرورش اسب پیشقدم بودند. هرتل می گوید: تفریح بزرگان ایران باستان اسب سواری و اسب دوانی ، پرورش اسبهای اصیل و شرکت در اسب دوانی ها بوده و هر ساله بهترین اسبهای مسابقه را خریداری و وارد ایلخ سلطنتی می کردند.

دیگر ورزش ملی ایرانیان چوگان است که درساژ شکل پیشرفته و امروزی آن می باشد. شکار با اسب مربوط به شاهان ایران باستان بوده و یکی از تکنیک های متداول شکار پرش از روی موانع می باشد که امروزه به عنوان یک رشته در ورزش سوارکاری مطرح است. بانوان ایرانی سوارکاری چوگان و تیراندازی را از کودکی فرا می گرفتند و به عنوان تیرانداز سواره برای شکار به جنگلها می رفتند.

تعدادی دهنه آبخوری و هویزه مربوط به دوهزار سال قبل از میلاد در حوالی لرستان به دست آمده و از بررسی آنها ثابت شده که ایرانیان تمام اقسام سوارکاری را می دانسته و برای هرگونه ورزش سوارکاری نوع ویژه ای دهنه یا آبخوری استفاده می کرده اند. با مروری به وضع سوارکاری امروز مشخص می شود که هنوز همان افسار و دهنه های ایران باستان استفاده می شوند و تا به حال دنیا نتوانسته وسیله ای را جایگزین آنها کند.

پس از نفوذ اسلام به ایران و توصیه های پیامبر اسلام (ص) مبنی بر گرامی داشتن اسب و سوارکاری خدمت شایانی توسط مسلمانان در زمینه پرورش اسب انجام شد. اعراب از ایرانیان تعالیم زیادی در مورد اسب و فنون جنگ سواره آموختند. و پس  از آن توانستند بیش از نیمی از کره ی زمین را فتح کنند. در به وجود آوردن بهترین تیره های اسب عرب اسبهای ایرانی نقش به سزایی داشتند.

مارکوپولو می نویسد: در ایران بهترین و زیباترین اسب های جهان موجود است و با توجه به شهرت آنها بازرگانان خارجی آنها را برای فروش به هندوستان آورده و به بهای هنگفتی می فروشند. بهای هر اسب 200لیره طلا می باشد.

از خدماتی که ایرانیان برای اولین بار در جهان در مورد تولید و پرورش دام نمودند تولید قاطر از جفت گیری الاغ نر با مادیان می باشد.

اسب اصیل یا اسب عرب

متخصصین اسب در دنیا عمدتا اسب اصیل را مهم ترین عامل در اصلاح انواع نژاد های اسب دنیا می دانند و چون این نژاد پایه و اساس نژاد تروبرد می باشد برای این موضوع اهمیت زیادی قائل هستند. از آنجایی که این اسب با شرایط اقلیمی گوناگون به راحتی سازگاری پیدا می کند و در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا از مناطق سردسیر تا مناطق استوایی پراکنده است و زیر نظر سازمان بین المللی اسب عرب می باشد. اسب اصیل از خالص ترین و قدیمی ترین نژادهای دنیا می باشد. این اسب که به غلط به نام اسب عرب در دنیا مشهور است در واقع یک نژاد کاملا ایرانی بوده و پدران ما هزاران سال در اصلاح این نژاد تلاش نموده اند. ولی چون اولین بار اروپایی ها این اسب را از کشورهای عربی دریافت کرده اند به این مناسبت این اسب به نام اسب عرب مشهور گردیده است. تحقیقات انجام شده ثابت کرده که اعراب به خصوص عربستان قبل از ظهور اسلام دارای اسب اصیل نبوده بلکه در اثر تشویق پیامبر اسلام مبادرت به نگهداری و تربیت اسب های ایرانی نمودند که بعدها به اسب عرب مشهور شد.

شاخه ی ایرانی اسب اصیل نه تنها ویژگی های مربوط به تیره های خود مانند کهیلان، حمدانی، عبیان، سگلاوی، حدبان و ... را از دست نداده بلکه آن خصوصیاتی را که در اصل باعث معروف شدن این نژاد شده به صورت کامل نگه داشته است. این خصوصیات شامل زیبایی، هوش و بیشتر از همه شهامت و پرخونی توام با نجابت می باشد. ایرانیان به توانایی های این نژاد نسبت به شکل ظاهری آن اهمیت بیشتری داده اند. در حال  حاضر جمعیت قابل ملاحظه ای از این نژاد در نواحی جنوب غربی کشور به خصوص استان خوزستان و هم چنین تهران وجود دارد.

خصوصیات ظاهری

این نژاد از نظر خصوصیات ظاهری کاملا متمایز از سایر نژادهای دنیا می باشد. نژادهای حاصل از نژاد عرب از نظر قدرت، سرعت و جثه بهتر از اسب عرب هستند. ولی از نظر نجابت، مقاومت و سازگاری قابل مقایسه با آن نیستند.

در این اسب گردن به طور بسیار زیبایی به طرف جدوگاه انحنا پیدا کرده و شانه ها به طور مشخص برجسته می باشند. سر به طور خاصی به گردن متصل شده و می تواند آزادانه در همه جهات حرکت نماید. یال و دم به صورت بی نظیری زیبا و ظریف با درخشش ابریشمی می باشد. سر نیز کوتاه و ظریف بوده و صورت صاف یا مقعر است. دارای منخرین بزرگ و چشم های درشت و براق می باشد. گوش ها کوچک ظریف و متحرک بوده و گاهی به طرف داخل انحنا می یابد. قسمت پشت در اسب عرب کوتاه و کمی مقعر است. این اسب دارای کمر قوی کپل طویل و تخم مرغی شکل و اندام های حرکتی سخت و خشک است.

استقامت اسب عرب افسانه ای بوده و در قرن نوزدهم مسابقات اسب های عرب در مسافت های طولانی در صحرا به مدت سه روز انجام می شده است. روش این اسب در حرکت به صورت شنا کردن توصیف شده است. اسب عرب دارای طبیعتی مهربان بوده و بسیار دلاور می باشد.

اسب ترکمن

تاریخچه

از قدیمی ترین آثار به جا مانده از اسب ترکمن می توان تصویر یک اسب ترکمن متعلق به پنج هزار سال پیش را بیان کرد که در یکی از غارهای ایران یافت شده و هم اکنون به عنوان نشان انجمن ملی اسب ایران ثبت شده است. اجداد اسب های ترکمن ابتدا در اصطبل های سلطنتی قوم ماد پرورش می یافته ولی بعدا به نسای خراسان نیز گسترش یافتند. به سبب بی نظیر بودن اسب های ترکمن در سرعت، استقامت و شجاعت از آنها در غارت ها و جنگ و گریزها استفاده می شد. بنابراین استفاده هرچه بیشتر و بهتر از اندام های دفاعی اسب و یکه شناس شدن اسب نسبت به صاحب خود در اصلاح نژاد مد نظر بوده به طوری که این اسبها در جنگها همانند سواران خود می جنگیدند و دشمن را با ضربه های لگد و هم چنین دندان های قوی از پا در می آوردند. اسب های ترکمن در جنگ و گریزها موقعیت های اضطراری را درک کرده و در شرایط جنگی بسیار سخت ابتکار عمل داشته و سوار خود را از بروز خطر آگاه می کرده یا همپای سوار خود ضربت تیر و شمشیر دشمنان را به جان می خریده و سوار مجروح و بیهوش خود را از دست دشمنان نجات می داده و سوی لشکر خودی می رسانده است.

بقایای اسب های ترکمن به چهارصد سال قبل از میلاد به مدفن کشته شدگان سکایی ها بر می گردد که همانند اسب های دونده امروزی ایران با جل و نمد پوشانده می شدند. و عقیده بر آن بود که اسب ها پس از مرگ همراه با خادمین خود به آسمان ها خواهند رفت. بنابراین اسب های ترکمن را با صاحبان و خدمتگزاران خود دفن می کردند.

در سپاه داریوش هخامنشی سی هزار راس اسب ترکمن وجود داشته که پیروزی های لشکریان داریوش مدیون تلاش های این اسب های گران بها بوده است.

شاردن در سیاحت نامه خود می گوید: اسب ایران بهترین و زیباترین اسب مشرق زمین بوده و از نظر قد بلندتر از اسب های سواری انگلیسی است. در فرس نامه هاشمی آمده است که برای تشکیل نژاد اصیل که فعلا از معروف ترین اسب های دنیا می باشند از سال 1620 تا 1750 میلادی بهترین اسب های سیلمی از ایران مخصوصا از دشت گرگان و چناران خراسان خریداری شده و برای بهای آنها اعتبار نامحدودی در دست خریداران بوده است. محل پرورش اسب های ترکمنی که یکی از نژادهای معروف جهان است ترکستان روس و ترکمن صحرای ایران می باشد. اسب سیلمی ترکمن آتی که در سال 1784 میلادی متولد شد و در طی سال های 1791 تا 1805 میلادی در آلمان می زیست بسیاری از مادیان های تراکنر را بارور کرد ولی در سال 1806 میلادی ژنرال هیلر فرانسوی آن را ربود و به فرانسه برد. از مهم ترین خصوصیات اسب ترکمن مقاومت به راه پیمایی های طولانی، تحمل گرما و حرکت بسیار سریع و تند است که طی تاریخ چند هزار ساله خود از لحاظ چابکی و استقامت مورد تحسین ترکمن ها بوده است.

امروزه نژاد آخال تکه به عنوان الگوی اسب های تیپ 3 پرورش اسب است. اسبهای این گروه دارای ارتفاعی حدود 150 تا 160 سانتی متر با بدن طویل و باریک گوش های دراز و گردن طویل می باشند. اسب عرب مخصوص مسابقه ی موناقی شباهت زیادی با اسب آخال تکه دارد.

یقینا اسب ترکمن در به وجود آمدن نژاد تروبرد نقش داشته است. مسلم است که حدود 300سال پیش نژاد تروبرد از چند اسب معروف دنیا به وجود آمده که یکی از آنها اسبی به اسم بارلی ترک می باشد. و شکی نیست که یک اسب ترکمن است. اسب دیگر به نام دارلی عربین می باشد که از اسب های عرب ناموفق بوده و از خون آخال تکه پدید آمده است.

مسابقات اسب دوانی ترکمن صحرا تا اواخر دوران فعالیت انجمن سلطنتی اسب اغلب با اسب های ترکمن انجام می شد ولی با وارد شدن اسبهای تروبرد برای مسابقات اسب دوانی ایران و متعاقب آن تحولات انقلاب و جنگ تحمیلی اسب های ترکمن رو به انقراض رفتند. اسب های تروبرد به منظور مسابقه برای مسافت های کوتاه اصلاح نژاد شده اند و قادر هستند مسافت های کوتاه را با سرعت های بسیار زیاد طی کنند ولی اسب های ترکمن برای مسابقات با مسافت های طولانی اصلاح نژاد شده اند بنابراین از زمانی که مسابقات اسب دوانی ایران فقط در مسافت های کوتاه برگزار می شود اکثرا اسب های تروبرد پیروز می شوند. ترکمن ها که از ورزش های سوارکاری فقط اسب دوانی را می دانستند برای بالا بردن سرعت اسب های خود از سیلمی های خارجی در بارور کردن مادیان های خود استفاده کردند. بنابراین بهترین سیلمی های ترکمن در شهرها و روستاهای ترکمن صحرا زیر ارابه ها و در زمین های کشاورزی به شخم زمین ها و کار در مزرعه مشغول شدند. در نتیجه از سال 1357 به بعد اسب ترکمن خالص متولد نشد مگر در روستاهایی که به اسب های خارجی دسترسی نداشتند یا گله هایی که بی سرپرست در کوهها و دشتها سرگردان شدند.

از شروع اصلاح نژاد اسب های خارجی در اروپا بیش از چند سده نمی گذرد و از آنجایی که آنها اسب های خود را فقط برای یک منظور خاص به عنوان مثال در مورد تروبرد سرعت بالاتر اصلاح کرده و سایر عوامل را کمتر در نظر گرفته اند بنابراین امروزه اسب های با سرعت بالا ولی بسیار حساس ظریف و تخصصی تولید شده اند که برای نگهداری آنها نیاز به هزینه های بالا ، استفاده از متخصصین با تجربه و تجهیزات مدرن است. اسب های تروبرد فقط برای مسابقات اسب دوانی کارایی دارند و در دیگر رشته های ورزشی موفق نمی باشند. این ها اسب هایی با بلوغ زودرس، عمر مفید بسیار کم و درصد باروری بسیار کم هستند. متاسفانه از چند دهه قبل سرعت اسب های تروبرد رو به کاهش نهاد و این معضل ذهن تمام دانشمندان علوم اسب و اسب داری را به خود مشغول کرده است.

اسب ترکمن آخال تکه

منشا اولیه ی اسب های آخال تکه روستای میان کویری به نام آخال واقع در جنوب ترکمنستان است. این منطقه از جنوب شرقی صحرای قره قوم تا دامنه کوپت داغ ادامه دارد. به دلیل وضعیت خاص این منطقه دور از هرگونه تاخت و تاز و تهاجم و حتی دور از مقاصذ تجاری و بازرگانی قرار گرفته است. بنابراین این انزوا و جدایی روستاهای آخال همراه با غرور خاص مردم قبیله تکه در خالص کردن نژاد منجر به ایجاد قدیمی ترین و خالص ترین خط نژادی گردیده است. قرن ها جنگجویان ترکمن سوار بر اسب های آخال تکه در حداکثر درجه حرارت روز در صحراهای بی آب و علف به تاخت و تاز می پرداختند و این اسب ها همه ی این سختی ها را تحمل می کردند. از آنجایی که فقط یک ماه از سال در صحرا های لم یزرع علوفه ی تازه در دسترس بوده و شبها بسیار سرد و ظهرها بسیار گرم بود بنابراین اهالی قبیله ی تکه روش خاص خود را در پرورش اسب به کار می بردند. به این صورت که میخ چوبی در زمین می کوبیدند و توسط افسار کوتاهی اسب را مهار کرده و توسط جل و نمد تمام بدن اسب را می پوشاندند تا از سرمای شب و گرمای سوزان روز در امان باشند. پرورش اسب های آخال تکه از طریق اجرای محدودیت های غذایی اعمال می شد. برای تغذیه اسبها از جیره های غنی از پروتئین مانند یونجه خشک، پلت چربی گوسفند همراه با جو و کیک خمیر سرخ شده و ذرت استفاده می کردند. این روش نگهداری منجر به این شد که اسب به غذا و آب کم عادت کند نسبت به صاحبان خود اظهار علاقه کند و به افراد ناشناس مشکوک شود. پوشاندن بدن اسبها با پوشش زیاد نه تنها آنها را از تغییرات درجه ی هوا مصون نگه می دارد بلکه باعث درخشندگی پوست  موی اسب می شود که چشم را خیره کرده و باعث احساس غرور صاحبان آنها می شود.

اسب آخال تکه به خاطر قدرت تحمل و سرعت بالا اسبی ایده آل در شرایط صحرایی است. در پیشینه ی این اسب رکورد عجیب و باور نکردنی ثبت شده که حاکی از تحمل و مقاومت بیش از حد آن به گرما می باشد. اسب های آخال تکه مسیر اشک آباد تا مسکو با فاصله ی بیش از 4100 کیلومتر را در سال 1935میلادی در حدود 84روز طی کرده اند. که 360 کیلومتر از این مسیر حرکت در صحرای سوزان بوده و اسب به آب دسترسی نداشته است. این مسیر سه روزه طی شده و این رکورد هرگز تکرار نشده است.

این اسب دارای ترکیب بدنی متمایز از سایر نژادها ساختار بدنی سبک و زیبا، اندام بلند، کشیده، باریک و لاغر ولی بسیار قدرتمند است. شیب کمر به طرف جلو، شیب کپل به طرف عقب و روی کپل گرد نبوده و به صورت صاف دیده می شود. صورت کشیده، خشک، استخوانی، ظریف، باریک و بلند، نیم رخ صورت صاف یا کمی محدب، چشم ها درشت و براق هستند.

دارای گردن طویل، باریک و عضلانی بوده و از نیم رخ زیر گردن صاف و روی مهره ی سوم گردن شکستگی جزیی دیده می شود. گردن با شیب تند نزدیک به خط عمود روی تنه قرار می گیرد. اندام های حرکتی طویل، نازک با تاندون های قوی، مفاصل قوی و متناسب، بخولق بدون مو و با طول متوسط و نیز دارای شیب تند نزدیک به خط عمود، مفاصل خرگوشی بسیار مناسب برای جهش، قلم اندام های حرکتی کوتاه، گام های نرم و سبک و دارای انعطاف و حرکات آزادانه است. اسب های آخال تکه غالبا دارای سم های نرم و شکننده بوده و غالبا دچار لنگش ناشی از سم می گردند و بدین جهت اسب های آخال تکه برای مسیرهای کوهستانی مناسب نیستند.

رنگ بسیار خیره کننده این نژاد رنگ طلایی و مشکی با جلای متالیک است که زیر تابش خورشید درخشندگی خاصی دارد. رنگ های کهر متالیک و به ندرت نیلی یا نقره ای نیز یافت می شود. اغلب آخال تکه ها روی سر تا سر کمر خود یک خط طولی ممتد دارند که نشانگر قدمت نژاد است. خالص ترین و مقاوم ترین اسب های آخال تکه آنهایی هستند که علاوه بر داشتن تمام خصوصیات فنوتیپی و ژنوتیپی ایده آل رنگ بدن مشکی متالیک یا طلایی یک دست داشته باشند. اسب های آخال تکه در کتاب های انساب به سه تیپ طبقه بندی شده اند: اسب هایی با جثه ی استاندارد، متوسط و سنگین که ارتفاعی بین 152 تا 164 سانتی متر دارند.

آخال تکه اسب واقعی بیابان و دشت می باشد. دارای آراستگی، ظرافت، مقاومت و استقامت زیادی است و توانایی و طاقت تحمل هوای گرم را دارد. حرکات این اسبها زیبا دارای ظرافت خاص و چابکی و همراه با گام های بلند و طویل است. توانایی و انعطاف در تغییر جهت در تاخت و تاز و نیز چهار نعل رفتن از دیگر ویژگی های این نژاد می باشد که در مسابقات درساز بسیار مناسب و در مسابقات پرش بسیار عالی است. به علاوه این اسبها برای مسابقات چند منظوره و رالی برای مسافت زیاد بسیار مناسب هستند.

آموزش تکنیک های سوارکاری به اسب های ترکمن نیازمند حوصله و تجربه کافی است و اگر مراحل تربیتی با موفقیت طی شود اسب ترکمن هیچ وقت تعلیمات را فراموش نکرده و نافرمانی نمی کند و تا آخر عمر یک اسب ورزشی موفق خواهد بود.

اسب های آخال تکه بدنی لاغر و باریک داشته و مدت زیادی از شبانه روز را به دویدن، بازی کردن و جنگ های نمایشی با یکدیگر می گذرانند. اگر چند روز از اصطبل بیرون آورده نشوند برای جلوگیری از چاق شدن غذا نمی خورند و به محض خروج از اصطبل نیز با فعالیتهای فیزیکی انرژی اضافی را مصرف می کنند.

با گرم شدن بدن اسب های آخال تکه در اثر تمرینات ورزشی قدرت آنها نیز بیشتر شده تا جایی که بدن آنها تماما غرق در عرق می شود. در این موقع تمایلی به توقف ندارند و دائما می خواهند با تمام قدرت بدوند. سوارکاری در چنین وضعیتی بسیار سخت و دشوار می باشد چون  با کشیدن افسار برای توقف اسب نه تنها نمی ایستند بلکه مانند قورباغه به طرف جلو می جهند (اصطلاحا کاپریول می زنند) و با کشیدن قوی افسار روی دو پا ایستاده و هیچ وقت از دویدن خسته نمی شوند و به همین دلیل این اسبها بهترین نژاد اسب برای مسابقات اسب دوانی در مسافت های طولانی هستند.

سرمایه های ارزشمند نژاد اسب های ورزشی از آمیخته گری های آخال تکه با نژادهای سواری هانوور تراکنر و لاتویان به دست آمده است. آخال تکه از متوسط طول عمر و باروری بالایی برخوردار است. تعجب آور نیست که نریان ها پس از بیست سالگی نیز در مسابقات کشش استفاده می شوند. رکورد باروری مربوط به مادیان الان با تولید هفده کره در طی سه سال عمر می باشد و به طور کلی آخال تکه از عمر مفید بالایی برخوردار است. متاسفانه طی سالیان اخیر چند ژن نامطلوب در اسب های آخال تکه ظاهر شده که عمده ترین آنها شامل نهان خایگی دهان طوطی که در آن فک پایین کوتاه تر از فک بالا می باشد. تنگی سینه و نزدیکی بیش از حد اندام های حرکتی جلویی به یکدیگر و متعاقبا انحراف آنها به طرف خارج می باشد.

اسب ترکمن یموت

همانطور که گفته شد مردمان طایفه تکه اسب های ترکمن را برای شرایط زیست محیطی خود اصلاح نژاد کردند. افراد طایفه ی یموت کوچ نشین بوده و نحوه ی سکونت آنها به شکل چادر نشینی و حیات آنها اساسا بر نگهداری و پرورش دام مبتنی بود. با توجه به شرایط این کوچ نسینان که استفاده ی وسیع از مرتع می باشد و نیز بر اساس شرایط زیست محیطی خود اسب های ترکمن را به گونه ای اصلاح نژاد کردند که برای آنها مطلوب بود.

اسب های یموت شباهت زیادی به اسب های آخال تکه دارند. اسب های آخال تکه به دلیل دارا بودن اندامی ظریف و باریک، اندام های حرکتی بلند، سم های کوچک، نرم و شکننده، بدن طویل و کمر ضعیف، برای مسیرهای صعب العبور و کوهستانی، فعالیتهای بدنی شدید و حمل و نقل مناسب نمی باشند. بنابراین افراد کوچ نشین طایفه ی یموت، برای تقویت توانایی اسب های خود در کوچ و نقل و انتقال در مسیرهای صعب العبور خون اسب های عرب ایرانی و اسبهای فلات ایران را وارد گله های خود کردند به طوری که در این اسب های ترکمن تاثیر پذیری از اسب های عرب مشهود است. اسب های یموت از نظر رفتاری شباهت زیادی به اسب های عربی دارند. به راحتی رام و اهلی شده و لجاجت اسب های آخال تکه را ندارند. اگرچه اسب های یموت همانند آخال تکه ها سریع نمی دوند ولی برای مسافت های طولانی توانایی و طاقت بیشتری دارند. اسب های یموت مسافت عشق آباد تا مسکو را پا به پای اسب های آخال تکه طی کرده اند. هم چنین این اسب ها از مقاومت عجیبی برخوردار هستند. به عنوان مثال وقتی لشکریان ناپلئون به مناطق سردسیر روسیه رسیدند اکثر اسبها از سرمای شدید تلف شدند ولی اسب های معروف ناپلئون به نام جهان پیما (امپراطور) که از اسبهای یموت بود هیچ ضعفی نشان نداد. اسب های یموت برای مسابقات پرش، درساژ، اسب دوانی و مسابقات سه روزه مناسب هستند. ترکیب بدنی اسب های یموت شباهت زیادی به اسب های آخال تکه دارد ولی از برخی جهات با اسب های آخال تکه ی روسیه فرق دارند. به عنوان مثال قد اسب های یموت کمی کوتاهتر ولی بدن آنها سنگین تر و کمی پهن تر است. هم چنین سم های قوی و اسکلت محکم تری دارند. موهای یال، دم و کاکل کمی بیشتر از آخال تکه است. این اسبها مقاومت و استحکام بیشتری دارند در مسیرهای کوهستانی موفق هستند و حرکات قدرتی را بهتر انجام می دهند. اسب های یموت اغلب به رنگ نیله هستند ولی به ندرت رنگ های کهر و کرنگ نیز دیده می شوند. امروزه اسب های یموت فقط در ترکمنستان و ترکمن صحرای ایران یافت می شوند. از آنجا که اکثر خانواده های طایفه ی یموت در منطقه ی ترکمن صحرای ایران زندگی می کنند بنابراین بیشترین تعداد از اسب های ترکمن ایران را اسب های یموت تشکیل می دهند.

در ترکمنستان اسب های یموت در گروههای جدا از اسبهای آخال تکه در مسابقات اسب دوانی شرکت می کنند و در ایران فقط تعداد اندکی از بقایای بهترین اسب های یموت را می توان زیر گاری ها در حال شخم زدن زمین ها در روستاهای دور دست و یا تعداد کمی به صورت گله های وحشی در مناطق شمال شرقی کشور و در روزهای آخر زندگی آنها رویت کرد. اسب های طایفه ی گوکلان برادران اسب های طایفه ی یموت هستند که از هر نظر شباهت زیادی به هم دارند. تنها تفاوت این دو نوع اسب های ترکمن را در رنگ آنها می توان جست و جو کرد. گوکلان ها علاقه خاصی به رنگ های تیره دارند و یموت ها رنگ های روشن را می پسندند.

اسب های ترکمن جرگلانی

نوع دیگری از اسب های ترکمن به نام جرگلانی در منطقه ی جرگلان و روستاهای مجاور واقع در بجنورد تا نواحی شمال شرقی استان خراسان در نزدیکی نوار مرزی ایران-ترکمنستان یافت می شود. از آنجا که سالیان متمادی از این اسبها در بارکشی، حمل و نقل، گاری کشی، کار در زمین های کشاورزی و مسیرهای صعب العبور استفاده می شده بنابراین در اصلاح نژاد این اسبها بیشتر عوامل و معیارهای قدرتی و اطاعت پذیری مد نظر بوده است. به همین دلیل امروزه اسب هایی در منطقه یافت می شوند که از نظر اندام تنومند و نسبتا سنگین و زمخت می باشند در حالیکه خیلی مطیع و سر به راه هستند. این اسبها چابکی و سرعت اسب های ترکمن را ندارند ولی در عوض بسیار تنومند و مطیع هستند بنابراین برای استفاده در رشته های پرش همانند اسب های پرشی موفق کارایی دارند.

اسب ترکمن چنارانی

به طور عمده اسب های چناران برای اولین بار توسط نادرشاه افشار در منطقه ی چناران خراسان به منظور استفاده برای سواره نظام خود برای فتح هندوستان توسعه پیدا کردند.

نادر شاه که در اندیشه ی فتح افغانستان و هندوستان بود برای لشکریان خود نیاز به اسب هایی داشت که خیلی سریع دویده و خسته نشوند. به همین دلیل به فکر استفاده از اسب های آخال تکه افتاد ولی به دلیل اینکه اسب های آخال تکه برای حمل تجهیزات جنگی و سواران مسلح در مسیرهای سنگلاخی و کوهستانی مناسب نبودند بنابراین به فکر استفاده از اسب های عربی افتاد که از استحکام بیشتری برخوردار بودند ولی متاسفانه اسب های عربی هم قد کوتاه هم سرعت کمی دارند پس به فکر آمیختن این دو نژاد با یکدیگر برای تولید یک اسب ایده آل افتاد. سپس با آمیزش بهترین سیلمی های عرب با مادیان آخال تکه کره هایی با خصوصیات متفاوت حاصل شد. از آنجا که تثبیت صفات مورد نظر در مورد اسب ایده آل مد نظر بود بنابراین اسب های دارای خصوصیات مطلوب تکثیر شدند تا جایی که اسب های ایده آلی پدید آمدند.

اسب های چنارانی از نظر اخلاق و رفتار شباهت زیادی به اسب های عربی دارند و بسیار قانع و سازگار هستند. از نظر تمام عوامل مدیریتی مانند تغذیه، پرستاری و شرایط محیطی قانع هستند. حداقل و حداکثر درجه ی حرارت محیط را تحمل می کنند. لگد نمی زنند و گاز نمی گیرند فقط در مواقعی که تحت فشار روحی شدید باشند برای دفاع از خود لگد می زنند. اسب هایی عاطفی بوده و خیلی زود با سواران خود ارتباط برقرار می کنند. این اسبها در جنگ های نادرشاه از سواران مجروح  خود دور نمی شدند حتی در جنگ ها دیده شده که اسب های چنارانی در کنار صاحبان مجروح خود خوابیده و سعی کرده اند آنها را سوار کرده از مهلکه خارج کنند بدون سواران خود میدان را ترک نمی کردند. در هر حال قدرت فراگیری و قدرت سازش با محیط در اسب های چنارانی به مراتب بیشتر از اسب های عربی است.

اسب های چنارانی طی سالیان متمادی و زیر نظر کارشناسان متبحر به وجود آمده اند. برای ایجاد اسب های چنارانی از اسب های سیلمی عربی و مادیان آخال تکه استفاده می شد. اگر جفت گیری معکوس انجام می گرفت به طور مسلم اسب ایده آلی مانند اسب چنارانی پدید نمی آمد. امروزه حاصل آمیزش هر اسب سیلمی عربی با مادیان آخال تکه اسبی چنارانی نخواهد بود بلکه اسب هیبرید عرب ترکمن می باشد. در طول زمان خصوصیات مطلوب در اسب های چنارانی تثبیت شده و به عنوان تیره ای از اسب های ترکمن شده اند. بهترین اسب های چنارانی آنهایی هستند که رنگ مشکی یا کهر یکدست دارند. حواس شش گانه ی اسب های چنارانی خیلی قوی است. این اسب ها بسیار پر خون بوده و ظرفیت حمل اکسیژن در خون آنها بالا است در نتیجه به بهترین وجه ممکن از اکسیژن هوا بهره می برند. به طوری که در فعالیت های ورزشی بازده انرژی بالایی دارند. دستگاه گوارش اسب های چنارانی به بهترین وجه ممکن خوراک مصرفی را هضم و جذب می کنند. به طوری که این اسب ها نسبت به فعالیت ورزشی که انجام می دهند در مقایسه با اسب های دیگر خوراک کمتری مصرف می کنند. مدفوع این اسب ها خشک و متراکم بوده و قطعات آن خیلی کوچکتر از قطعات سرگین دیگر اسب ها است که نشان دهنده کامل بودن هضم و جذب غذا است.

منطقه ی بومی این اسبها چناران خراسان است. این اسبها همه فن حریف و بهترین اسبهای بومی برای ورزش های سوارکاری در قاره ی آسیا می باشد. دولت های غارتگر اروپایی وقتی به اهمیت اسبهای ایرانی پی بردند با اختصاص بودجه های نامحدود شروع به غارت این اسبهای گران بها کرده و در این میان اسبهای چنارانی که از محبوبیت خاصی برخوردار و محدود به منطقه ی شمال شرقی کشور بودند از ایران غارت شدند. یقینا اسب های تروبرد از اسب های ترکمنی و به خصوص اسب های چنارانی به وجود آمده اند. در ترکیب بدنی اسب های تروبرد اروپایی خصوصیاتی از این اسب ها نیز دیده می شود که مربوط به تاثیر خون عرب موجود در اسب های برتر به رنگ مشکی یا کهر یکدست است. این مورد نیز گواهی بر نقش اسب های ترکمن در پدید آمدن اسب های دونده اروپایی دارد. اسب های ترکمن نسبت به دیگر نژادها دیر بالغ شده ولی عمر مفید ورزشی بسیار بالایی دارند. هم چنین از تمام نژادهای دنیا بیشتر عمر می کنند. اسب های همه فن حریف چنارانی برای تمام رشته های ورزش سوارکاری مناسب هستند.

اسبچه خزر

این اسب قدیمی ترین اسب موجود در دنیا است به طوری که اصالت آن به دوران قبل از تاریخ بر می گردد. زیرا استخوان های اجداد آن در کنار استخوان های حیوانات قبل از تاریخ مانند دایناسورها یافت شده است. با تحقیقات انجام شده ثابت گردیده که اسبچه ی خزر جد تمام اسب های موجود در دنیا بوده و حتی اسب های عربی که از قدیمی ترین اسب های دنیا می باشند از اسبچه ی خزر به وجود آمده اند.

شاهان ایران باستان هم چون کورش و داریوش هخامنشی از شهامت و قدرت مانور این نژاد استفاده کرده آنها را به ارابه می بستند و به شکار شیر می رفتند.

سالهای زیادی این نژاد منقرض اعلام شده بود تا اینکه خانم فیروز در سفری در سال 1965 میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر در شهرستان آمل داشت متوجه حضور تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه گردید و از آنجا که این اسبچه ها در حوالی دریای خزر یافت شدند نام کاین یا اسبچه ی خزر به آنها داده شد. از آنجا که اسب های کوتاهتر از 142 سانتی متر در کلاس پونی ها قرار می گیرند در ابتدا به آن کاسپین پونی اطلاق گردید. پونی ها دارای بدن و اندام های قوی هستند ولی اسبچه ی خزر از نظر خصوصیت بدنی هیچ تشابهی با پونی ها نداشت و کاملا شبیه به کلاس اسبها بود بنابراین به آن اسب مینیاتوری دریای خزر اطلاق گردید. اسبچه ی خزر به عنوان الگوی تیپ چهار پرورش اسب است که قاعده ی دم آن بالاتر از حد معمول بوده و نیم رخ صورت مقعر و کمر کمی گود می باشد. این اسب خصوصیات رفتاری و جسمانی بسیار متفاوتی نسبت به سایر تک سمی ها دارد. دارای یک دندان آسیاب اضافی در فک بالا بوده و تفاوت قابل ملاحظه ای در شکل کتف دارد. استخوان آهیانه ی سر به شکل خاصی می باشد استخوان پیشانی گنبدی شکل، سوراخ منخرین از حالت عمودی کمی پایین تر بوده و استخوان حدقه چشم گشاد، گوش ها کوچک و روی بینی مقعر است. متوسط ضربان قلب 22ضربه در دقیقه و تعداد تنفس 6بار در دقیقه می باشد.

این اسب بسیار دلیر بوده و به هیچ وجه در مقابل انسان از اندام های دفاعی خود استفاده نمی کند. امروزه این اسبچه ها برای سوارکاری نوجوانان در تمام رشته های سوارکاری، حمل ارابه ها و انجام حرکات آکروباتیک در سیرک ها به کار می روند.

تعداد اسبچه های خزر موجود در دنیا به 700راس می رسد که متاسفانه از این تعداد تنها دویست راس آن در ایران موجود است.

اسب کرد

در تاریخ آمده است که از 500سال قبل از میلاد مسیح در دامنه های سلسله جبال زاگرس در منطقه ای به نام نسا اسب کردی وجود داشته است. با توجه به وضعیت توپوگرافی کردستان که منطقه ای صعب العبور و کوهستانی با دشتها و تپه های ماهورهای سنگلاخی می باشد بدیهی است قبل از ورود خودرو به منطقه اکثر کارهای روزمره مردم و کارهای سنگین کشاورزی بارکشی و سواری با اسب انجام می شده است.

با توجه به خصوصیات ظاهری و توانایی ها این اسب به تیره های متفاوتی مانند جاف، افشاری، سنجابی و غیره تقسیم می شوند.

اسب کرد دارای سم های سخت و محکم پیشانی عریض، مسطح و برجستگی کمی روی بینی است. انتهای بینی و منخزین ناصاف و برجسته بوده و گوش ها ظریف و خوش حالت می باشند و در مادیان کمی بزرگتر به نظر می رسد. چشم ها درشت و گرد با حدقه ی برجسته گونه ی مشخص و گرد اتصال سر و گردن قوی گردن قوی و حجیم یال پر پشت دم در موقع راه رفتن فواره ای و قوس دار پایین آمده به علت بلندی گردن جدوگاه معمولا نامشخص کپل پرحجم و قوی قسمت جلویی سینه عریض و عضلانی سینه ی مدور عریض و عمیق می باشد. شکم به صورت استوانه ای مدور در امتداد سینه قرار دارد. اسب کردی از نظر رنگ متنوع است و به رنگهای سیاه، سفید، کرنگ و کهر دیده می شود.

اسب های فلات ایران

اگرچه اسب های فلات ایران به صورت بومی در همه مناطق ایران یافت می شوند ولی خصوصیات این اسبها بر اساس ویژگی های جغرافیایی مناطق مختلف متفاوت است. به طور کلی می توان گفت که بر اساس مقتضیات جغرافیایی اسب بومی ایران خیلی درشت جثه نیست ولی قدرتمند و بردبار است. این اسب قرن های متمادی برای انجام کارهای سخت مورد استفاده قرار گرفته است. از معروف ترین این اسبها می توان اسب هایی هم چون اسب های قره باغی، لری، قشقایی، بختیاری، دره شویی و هم چنین اسب های طالش را نام برد که خون اسب عرب ایرانی را دارند.

اسب قره باغ

اسب قره باغ یکی از قدیمی ترین اسب های سواری دنیا است که منشا آن آذربایجان و حوالی دو رودخانه ی ارس و کورا می باشد. این نژاد در بهبود و اصلاح نژادهای اسب منطقه و به خصوص ممالک هم جوار نقش بسیار مهمی داشته است و خود از تلاقی اسب های ترکمن ایران و عرب و بومی آذربایجان حاصل شده است. در میان اجداد این اسب نژاد عرب تاثیر فراوانی بر روی آن گذارده به طوری که شباهت های ظاهری زیادی با اسب عرب دارد. اسب قره باغ به زندگی در مناطق کوهستانی عادت کرده شرایط سخت آب و هوایی را به خوبی تحمل می کند تحت تاثیر محیط قرار نگرفته و هیجان زده نمی شود. اسب قره باغ در به وجود آمدن بسیاری از نژادها دخالت داشته و در سطح وسیعی به سایر کشورها صادر شده است. یکی از نقش های اساسی اسب قره باغ دخالت در اصلاح نژاد اسب های لهستان است. اسب قره باغ در آسیا به اندازه ای اهمیت دارد که آن را همانند اسب تروبرد در اروپا قلمداد کرده اند.

از نظر جثه این اسب جز اسبهای ریز جثه بوده ولی اندام کاملا عالی و جا افتاده ای دارد به طوری که از عضله بندی خوب و اتصالات بدنی بسیار قوی برخوردار است. قد متوسط این حیوان بین 141 تا 143 سانتی متر است. سر این نژاد کوچک ظریف و کم مو با چشمان درشت و هوشیار است. گردن بالاتر قرار گرفته عضله ای بوده و طول آن متوسط است. رنگ غالب این اسب سمند طلایی و کمرنگ است. در چهار نعل و تاخت سواره نظام توانایی خوبی دارد و می تواند زمین های ناهموار را با بالا نگهداشتن سر خود به خوبی تاخت و تاز کند